ԶՎԱՐԹՆՈՑ

«ԶՎԱՐԹՆՈՑ»
ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ
ԶՎԱՐԹՆՈՑԻ ՏԱՃԱՐԸ՝ ԱԶԳԱՅԻՆ ԱՌԱՔԵԼՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏԳԱՄ ԵՎ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՎԱԾՔԻ ՄՈԴԵԼ

Վարուժան Ավետիսյան
Արարչություն, մարդ, Կենաց Ծառ, մարդու առաքելություն

Արարման և արարվածքների, այդ թվում՝ մարդու և նրա առաքելության վերաբերյալ մարդկային ընկալումները (պատկերացումները) դրսևորվում են գաղափարներով, պատկերներով և հնչյուններով:

Գրեթե բոլոր հնագույն ազգերի հավատալիքների համաձայն մակրոտիեզերքի (Տիեզերք, Արարիչ) և միկրոտիեզերքի (մարդ, արարվածք, երկրային արարիչ), ինչպես նաև դրանց կապի վերաբերյալ մարդկային պատկերացումների երկրաչափականացման հիմքն ու ելակետը վեց շրջանից կազմված Կենաց ծառի սխեմատիկ պատկերն է /տես նկ. 1/:

Կենաց ծառի պատկերը կազմված է Տիեզերքը քաոսից զատող հավիտենական սկզբի մեծ շրջանից և նրա մեջ ամփոփված հինգ ուժերի (տարրերի) փոքր շրջաններից, որոնցից մեկը կենտրոնում է և խորհրդանշում է հատիկը (հոգին, եթերը, միկրոտիեզերք–մարդը), իսկ մյուս չորսը՝ բնության չորս ուժերը (տարրերը, տարերքները)՝ հուրը, օդը, ջուրը և հողը: Մեծ շրջանի մեջ հինգ փոքր շրջանների համադրությամբ առաջանում են արական և իգական (յան և ին) տիրույթներ /տես նկ. 2/:

Կենաց Ծառը Մակրոտիեզերքի և միկրոտիեզերքի կապն է՝ իր ուղղահայաց և հորիզոնական խաչվածքով: Նրա արմատները երկնքում են, սաղարթը՝ երկրի վրա: Եվ մարդը Կենաց ծառի պտուղն է՝ նրա վերարտադրության կոդը պարունակող սերմ և նրա համն ու հոտն ամփոփող մարմին: Միևնույն ժամանակ՝ արարչակերպվող մարդն ինքն է Կենաց Ծառի՝ որպես մարդ–տիեզերք կապի առանցքը: Միկրոտիեզերք մարդու աշխարհընկալումը թե՛ մակրոտիեզերքային է և թե՛ միկրոտիեզերքային, համադրաբար՝ մարդակերպ և մարդաբնույթ է: Մարդը միկրոտիեզերք է, կրում է Արարչի հոգու մասնիկը և տիեզերքի բովանդակությունը:

Կենաց Ծառի սխեմատիկ պատկերի հիմքի վրա են արտահայտվում և նրանից են սկիզբ առնում զարդարվեստի, գրային համակարգերի, ճարտարապետության, պարարվեստի, մարտարվեստի, կառավարման և կյանքի մյուս բոլոր ոլորտների ու երևույթների ֆիզիկական ձևերի ու գաղափարական արտահայտումների երկրաչափականացման պատկերները:

Ըստ տիեզերակարգի բանաձևի՝ ամեն ինչ ուղղահայացի և հորիզոնականի ներդաշնակ ամբողջությամբ է ստեղծվում ու գործառում և Կենաց Ծառը դրա ծավալային արտահայտությունն է:

Այլ կերպ չէր էլ կարող լինել, քանի որ, ինչպես ասվեց, միկրոտիեզերք մարդու ընկալումներն ու պատկերացումները մարդակերպ և մարդաբնույթ են: Մարդուց է զարդը և մարդն է զարդը, արարչության պսակն ու ամփոփիչ–շարժիչ ուժը:

Մարդու առաքելությունն է ինքն իրեն՝ միկրոտիեզերքը պահպանել և կատարելագործելով հասցնել Տիեզերքին համապատասխանության վիճակին:

Նա պետք է հաղթահարի Կենաց Ծառի առանցքով արարված տիեզերակարգից շեղվելու հետևանքով առաջացած մարտահրավերները և իր կյանքը վերստին համապատասխանեցնի տիեզերակարգին՝ դառնա արարչամարդ:

Եվ, երբ կգան բարու ժամանակները, միկրոտիեզերք-մարդն աղավաղված չի լինի և կհամապատասխանի Տիեզերքին:

Եվ այս առաքելության հիմնական բեռը պետք է կրի այն մարդը, որը հասու է տիեզերակարգին, հաղորդակից է Կենաց Ծառին, իր էության ու մշակույթի մեջ կրում է դրանք և պատրաստ է ուսուցանել մյուսներին:

Մեր մեծերից Կոստան Զարյանը նման մարդուն անվանում է Արարատյան մարդ, Հովիվ, որ կարող է ոչ միայն ճանաչել զիմաստություն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ, այսինքն՝ լինել կանչված, այլև որպես Լույսի կանթեղ մյուսներին ցույց տալ ուղին և տանել այդ ուղով՝ լինել նաև ընտրված:

Այլ կերպ ասած՝ մարդը պետք է վերադարձնի բարու թագավորությունը, դառնա ներդաշնակ և բարի (կազմակերպված, կարգավորված տիեզերքի նման): Երբ գան բարու ժամանակները, մարդու արարվածքները կհամապատասխանեն Մարդու արարվածքներին:

Մարդու ակտիվ, ոչ հայեցողական դերը խորհրդանշող պատկեր է Արարչի ձեռքը /տես նկ.3/, որն ուղիղ ակնարկ և ցուցում է մարդուն բնորոշ արարչական շնորհի և դրա բացառիկության վերաբերյալ, մարդու առաքելության վերաբերյալ:

Արարչի ձեռքի բութ մատը խորհրդանշում է մարդուն, որը որպես հատիկ, հոգի, միտք, ուժ՝ կազմակերպում և գործի է դնում բնության ուժերը (տարրերը) խորհրդանշող ձեռքի մյուս մատներին՝ ցուցամատին (հուր), միջնամատին (օդ), մատնեմատին (ջուր), ճկույթին (հող):

Արարչի ձեռքը ևս Կենաց Ծառի յուրօրինակ, մարդակազմական խորհրդանիշ է, որը պատկերում և ընդգծում է մարդուն՝ որպես երկրի վրա արարչականի հիմնական սուբյեկտային կրողի ու իրագործողի (հիմնական տարրի և ուժի) և բնության ուժերի (տարրերի) կապն ու հարաբերակցությունը, նրանցից յուրաքանչյուրի դերն ու նշանակությունը:

Արարչի ձեռքը ցույց է տալիս կառավարման (իշխանության իրականացման) համակարգն ու դրա մեխանիզմը: Իշխանության իրականացման հինգ ճյուղերը՝ հոգեմտավոր–գաղափարական (գաղափարաբանական)-հայեցակարգային, գաղափարախոսական–տեղեկութային, օրենսդիր, գործադիր և դատական (ստորև՝ լայն իմաստով՝ արդարադատական), ճշգրտորեն համապատասխանում են բնական հինգ ուժերը (տարերքները, տարրերը) խորհրդանշող Արարչի ձեռքի մատներին (բութ, ցուցամատ, միջնամատ, մատնեմատ, ճկույթ) և այդ խորհուրդներով արտահայտվող գործառույթներին:

Կենաց Ծառի սխեմատիկ պատկերի վրա բութ մատը (մարդը, հոգին, հատիկը, եթերը) կենտրոնի շրջանն է, որը նաև ամբողջի խտացումն է: Ժամսլաքի (դեպի աջ) ուղղությամբ պտույտով պատկերի վրա խաչաձև դասավորության մեջ վերևի շրջանը խորհրդանշում է հուրը, աջ կողմի շրջանը՝ օդը, ներքևի շրջանը՝ ջուրը և ձախ կողմի շրջանը՝ օդը:

Արարչի ձեռքի պատկերը հուշում և հիշեցնում է, որ բութն (մարդն) է թաթը ձեռք (արարման գործիք) դարձնում: Այսինքն՝ ի տարբերություն մյուս կենդանիներից, մարդը բնության չորս տարրերից բացի, ունի նաև արարչական մասնիկ (տարր, ուժ), որ հոգին է, ինչի շնորհիվ մարդն ունի արարչական միտք, խոսք և իր մտքի կառույցը նյութականացնելու գործիք՝ մարդկային ձեռք: Պրիմատների մյուս ներկայացուցիչների՝ ձեռքի նման օրգանը թերի է և չի կարող արարել, այլ ընդամենը կարող է օգտագործել շրջապատի առարկաները: Պրիմատներից միայն մարդն ունի արարչական միտք և հմուտ ու կատարյալ արարչական ձեռք–գործիք:

Մարդն Արարչի ձեռքն է, որի միջոցով Բարձրյալն իր գործն է անում երկրի վրա:

Հայության առաքելություն

Հայությունը, որպես արարատյան մարդկանց, հովիվների ազգ, Կենաց Ծառի պատկերն ամփոփող խաչաձև կապն է Արարչի ու մարդու (ուղղահայաց կապ) և մարդու ու մարդու (հորիզոնական կապ) միջև:

Հայությունը կարող է հարատևել, եթե ստանձնում և իրականացնում է իր այս համամարդկային առաքելությունը:

Հայությանը պատուհասած բոլոր աղետներն ու կորուստները հետևանք են ազգային առաքելությունից հրաժարվելու և այն իրագործելուն կոչված Մարութա Վանք ազգային համակարգի քայքայման:

Ուստի հայությունը պետք է պետականորեն համախմբվի և ինքնակազմակերպվի որպես այդ առաքելության իրականացման գործառույթ կատարող համակարգ:

Հայոց հավատամքային համակարգի պատումը՝ Սասնա Ծռեր կամ Սասնա Տուն էպոսը, պետականությունը ներկայացնում է Մարութա Վանքի մոդելով:

Միևնույն ժամանակ՝ Էպոսը ներկայացնում է մի ուշագրավ դրվագ՝ երկնային հրամանով Դավիթն իր մեջքի սուրը հանում և դնում է վերակառուցվող Մարութա Վանքի հիմքում, որպեսզի Վանքը՝ համակարգը, կանգուն մնա: Այդ գործողությունը ժողովրդին կամային-ուժային կերպով, այն է՝ քաղաքականապես, կազմակերպելու արարի խորհրդանիշ է, գործողություն, որի շնորհիվ նա որակապես փոխվում–զարգանում է և դառնում է ազգ:

Ներկայիս և պատկերացնելի հեռանկարի աշխարհում Հայկական համակարգը պետք է կառուցվի և գործի Հայկական պետության առանցքի շուրջը կազմավորված համահայկական ցանցային կառույցի ձևով ու տրամաբանությամբ: Հայկական պետությունը պետք է դառնա Համահայկական ցանցապետության հիմնական բաղադրիչն ու միջուկը: Ընդ որում՝ Հայկական պետությունը Համահայկական ցանցապետության առանցք և կենտրոն–միջուկ պետք է լինի ոչ միայն կառուցվածքային–գործառութային, այլև բովանդակային–գործառութային առումներով:

Հաշվի առնելով այն հանգամաքը, որ հայության լեզվածին և բնիկ լինելու պատճառներով հայ մնալու ու լինելու հիմնական և առաջնային պայմաններն են Հայոց լեզուն և Հայրենի հողը, Համահայկական ցանցապետություն–համակարգի արդյունավետ գործունեությունը, ուստի՝ հայության հարատևությունը և առաքելությունը հնարավոր կարող է լինել միայն այն դեպքում, երբ.

1. Հայության մեծ մասն ապրում է Հայրենիքում,

2. Հայրենիքն ամբողջական է, այսինքն՝ Հայկական պետության տարածքն զբաղեցնում է ամբողջ Հայկական բարձրավանդակը:

Այս պատճառով Հայրենիքի վերատիրացումը և արտերկրյա հայության հայրենադարձությունը դառնում են գերակա և համակարգաստեղծ նպատակներ:

Ճարտարապետություն, պաշտամունքային կառույցներ

Տիեզերակարգի, Կենաց Ծառի երկրաչափականացված դրսևորումներն առավել ամբողջական և համակարգային կերպով առկա են ճարտարապետության, որպես կանոն՝ պաշտամունքային կառույցների ճարտարապետության մեջ:

Պաշտամունքային կառույցների ճարտարապետության մեջ է, որ մարդը ձգտում է այնպես կազմակերպել ու նյութականապես արտահայտել–երևակել տարածությունը, որ ճշգրիտ, ամբողջական և համակարգված կերպով արտահայտի արարչության, տիեզերակարգի, ինչպես նաև երկինք–երկիր, Արարիչ–մարդ, մարդ–բնություն և կյանքային այլ հարաբերությունների որակական ու քանակական հատկանիշների անհրաժեշտ ու բավարար համախումբը, որպեսզի դրա միջոցով ցույց տա մարդու հավատամքային համակարգը, առաքելությունն ու ուղին /տես նկ. 4/:

Պաշտամունքային կառույցը ծավալային Կենաց Ծառ է՝ ուղղահայաց և հորիզոնական պրոյեկցիաներով /տես նկ. 5, 6, 7, 9, 10 և 11/:

Կառավարումն օբյեկտիվորեն տեղի է ունենում Տիեզերք–աշխարհի արարման, դրա պատկերի և մարդու առաքելություն–ուղու վերաբերյալ մարդկային պատկերացումներին համապատասխան:

Ըստ այդմ՝ ամենաարդյունավետ կառավարման համակարգն այն համակարգն է, որ համապատասխանում է այդ պատկերացումներին:

Ուստի՝ առավել ամբողջական և արդյունավետ կառավարման համակարգի բովանդակակառուցվածքագործառութային պատկերը հնարավոր է գտնել այն պաշտամունքային կառույցների դիտարկմամբ, որոնք առավել ամբողջական են ներկայացնում Տիեզերք–աշխարհի պատկերը և մարդու առաքելություն–ուղին:

Բնականաբար՝ որևէ ազգի պաշտամունքային կառույցները, եթե ուրիշից պատճենումներ կամ մարդածին հիբրիդներ չեն, որպես կանոն, հիմնված են նրա մշակույթի վրա և արտահայտում են նրա պատկերացումները, այդ պատճառով դրանք արտահայտում են նաև նրա առաքելություն–ուղին և, ըստ այդմ՝ ցույց են տալիս նրա առաքելություն–ուղու իրագործման կառավարման համակարգի բովանդակությունն ու կառուցվածքագործառութային պատկերը:

Հայկական պաշտամունքային կառույցներ. Զվարթնոցը՝ եզակի երևույթ

Հայկական պաշտամունքային կառույցների ճարտարապետությունը խիստ յուրատիպ է և ունի գաղափարական–հորինվածքային ինքնուրույն մոդել, քանի որ արտահայտում է բուն Հայոց հավատամքային համակարգը, ցույց է տալիս հայ ազգի առաքելությունն ու ուղին: Նրա մեջ առկա այլ հնագույն ազգերի ճարտարապետություններից ներառված բաղադրիչները չեն հակասում Հայոց հավատամքային համակարգին /տես նկ 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12 և 14/:

Հայկական պաշտամունքային կառույցների ուսումնասիրությունն առանձնացնում է Զվարթնոցի տաճարը /տես նկ 7, 8, 9, 10, 11, 12 և 14/:

Զվարթնոցի և մեզ հայտնի մյուս երեք զվարթնոցատիպ տաճարների՝ Անիի Գագկաշեն Ս. Գրիգոր, Բանակի և Թավուզքյարի, ինչպես նաև Անիի պարիսպներից դուրս գտնվող գողտրիկ Հովվի եկեղեցու, վերաբերյալ առկա հետազոտությունների համադրությամբ առնվազն չենք կարող պնդել, որ սրանք Զվարթնոցի նման արտահայտում են տիեզերական համաչափությունները:

Ուստի Զվարթնոցի տաճարը մնում է եզակի:

Հայկական մյուս պաշտամունքային կառույցների մեջ Զվարթնոցի տաճարը տիեզերքի պատկերի, ուստի նաև՝ ազգային առաքելություն–ուղու իրագործման կառավարման համակարգի առավել ամբողջական արտահայտությունն է հետևյալ հիմնական դրսևորումների շնորհիվ.

1. Զվարթնոցը գտնվում է Հայոց երկու խորհրդապաշտական լեռների՝ Արարատի և Արագածի ուղիղ մեջտեղում, ինչն ունի իմաստային և գործնական եզակի նշանակություն:

2. Զվարթնոցը կառուցված է Հայոց Տիր Աստծո տաճարի տեղում: Տիրն ավելի ուշ շրջանում է մասնագիտացել որպես ընդամենը դպրության Աստված, մինչդեռ Տիր–Տոր(ք)-Թոր–ը նախնական համակարգում խորհրդանշել է Թորգոմա տուն համակարգ–ամբողջը:

3. Մյուս պաշտամունքային տաճարները, բացի, թերևս, բուրգերից, ունեն երկու բաղադրիչ՝ երկիր (ներքևի քառանկյունաձև մասը) և երկինք (վերևի մասը՝ թաղարը կամ գմբեթը):

4. Զվարթնոցը, մինչդեռ, միայն երկնքի, նրա կառուցվածքի ամբողջական պատկեր է:

Այն եռաստիճան–եռահարկ գմբեթ է, որը կառուցված է յոթը երկինքները խորհրդանշող յոթաստիճան հարթակի /տես նկ. 12/ վրա:

Գմբեթի երեք հարկերը Արարչի տիրույթն են, դրա՝ վերից վար՝ հոգեմտավոր–բանական (բան–մտքի), բան–խոսքի՝ խրատի և բան–գործի մակարդակներով:

Դրանք միանում և փոխանցվում են վերից վար իջնող կամքի առանցք-վեկտորով /տես նկ. 13/:

Վերևի հարկը նաև Արարչի գահն է:

Զվարթնոցի պարագայում երկիրը ամբողջ Հայքն է՝ Հայկական բարձրավանդակը, իսկ հայ ազգը Զվարթնոց համակարգով ամփոփված համամարդկային առաքելության կրողն ու իրագործողն է: Եթե Զվարթնոց–տաճարը ուղղահայացի մեջ երկնային զվարթունների՝ երկնային զինվորների բնակարանն է, ապա հորիզոնականի մեջ Հայկական բարձրավանդակը երկրային զվարթունների բնակարանն է: Երկրային զվարթունները ճանաչում են երկնային իմաստությունը, որ նրանց են փոխանցում երկնային զվարթունները՝ հրեշտակները, իրենց խոսք–խրատի միջոցով և, այդ իմաստության ու խրատի պրիզմայով դիտարկելով ու իմանալով հանճարեղ նախնիների բան–գործերը, զարգացնում են իրենց շնորհները և դրանց իրագործմամբ արարում են երկրում՝ որպես երկրային արարիչներ: Յոթնալույս վարդապետ Մեսրոպ Մաշտոցը վերագտել է ազգային առաքելության իրագործման բանալի–մեթոդը՝ Ճանաչել զիմաստություն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ:

5. Զվարթնոցն Արարչի ձեռք է, որի հինգ մուտքերը խորհրդանշում են ձեռքի մատները: Մարդը, ըստ իր էության, բնույթի և, ըստ այդմ՝ հոգեմտավոր զարգացման մակարդակի ու իշխանության ճյուղի (հասարակական խավի) պատկանելության, տաճար է մտնում և Արարչի հետ հաղորդակից է լինում համապատասխան տարրը խորհրդանշող դռնից: Արարչի ձեռքը ցույց է տալիս կառավարման (իշխանության իրականացման) համակարգն ու դրա մեխանիզմը: Նրա երեք հարկերը կառավարման (իշխանության իրականացման) մակարդակներն են՝ միտք, խոսք, գործ, իսկ մուտքերը՝ հինգ ճյուղերը: Վերևից իջնելու ու դրսևորվելու–փոխանցվելու–տարածվելու սկզբունքով վերին (երրորդ) հարկի (մտքի) մակարդակում իրականացվում է հոգեմտավոր–գաղափարական (գաղափարաբանական)-հայեցակարգային իշխանությունը, միջին (երկրորդ) հարկի (խոսքի) մակարդակում՝ գաղափարախոսական–տեղեկութային, ներքին (առաջին) հարկի (գործի) մակարդակում՝ օրենսդիր, գործադիր և դատական: Արարչական տրամաբանությամբ օրենսդիրը, գործադիրը և դատականը լայն իմաստով գործադիր են, քանի որ մտքից ծնվող և խոսքով դրսևորվող–փոխանցվող կամքի իրագործման ձևեր են¹:

6. Որպես ծավալային դրսևորում՝ Զվարթնոցը նաև նուռ է՝ թե հորիզոնական հատակագծի, և թե ուղղահայաց կառուցվածքի ձևերում: Նուռը, ինչպես հայտնի է, կարգավորված տիեզերք–աշխարհն է: Նուռը կանչված և ընտրված զվարթունների կարգավորված համակարգն է: Նուռը նաև տարածություն–ծավալը և ժամանակը ներամփոփող–համադրող ներդաշնակ կենաց համակարգն է: Խորհրդանշական իմաստով Զվարթնոցը տիեզերական նուռ է, որն ամփոփելով ի մի է ժողովում ազգին, նրան դարձնում է կազմակերպված, տիեզերակարգին ու արարչական առաքելությանը ներդաշնակ ու պատրաստ ամբողջություն, համակարգ, աշխարհաժողով, որ մարմնավորում է երկրի վրա Արարչի կամքն ու իշխանությունը և դրանք ի կատար է ածում իր կամքով ու իշխանությամբ: Հանրապետության մոդել է: Կառավարման առումով կա հիերարխիա, սակայն որոշում կայացնելիս բոլորն իրար հավասար են, ամեն մեկն ունի իր ձայնը և բոլորը միասին են որոշում, ինչից հետո միայն հիերարխիան կատարում է որոշումը:

7. Զվարթնոցի երկրորդ հարկ–մակարդակն առաջինի, իսկ երրորդը՝ երկրորդի արտահայտություն–բացվածքն է: Խոսքը՝ մտքի և միտքը՝ գործի: Եվ, ընդհակառակը, վերևինը ներքևինի քվինտեսենցիան է: Խոսքը՝ գործի և միտքը՝ խոսքի:

8. Մեջտեղի մակարդակը՝ խոսքը, կապի և փոխանցման գործառույթ ունի: Վերից վար՝ որոշման ու հրահանգի, վարից վեր՝ ճանաչման ու խնդրանքի:

9. Այստեղ երկինքն ու երկիրը, բանն ու գործն առավելապես բացահայտված և համակարգայնորեն ներկայացված են: Երեք կոները և երեք գլանները՝ որպես երկնքից երկիր էջքով արական ու իգական սկիզբների եռամակարդակ (բան–միտք, բան–խոսք և բան–գործ) հաջորդական պրոյեկտում–անցումներ՝ դրանց հորիզոնական արարում–տարածմամբ կյանքի կոչվող հատակագծային սխեմայի հինգ շրջանները՝ որպես Արարչի ձեռքի հինգ մատների գործունեության տիրույթներ, ամբողջականորեն խորհրդանշում են արարումն ու արարվածքները, տիեզերակարգի պատկերն ու ցիկլը՝ Կենաց Ծառը:

Միևնույն ժամանակ՝ ներսից մտքի մասն առանձին է, իսկ խոսքի և գործի մասերը՝ միասին: Քանի որ մարդու համար միտքը ներփակ է, իսկ խոսքը և գործը՝ դրսևորված:

10. Զվարթնոցի հարկերի համաչափություններում գաղտնիք կա: Եթե վերին (երրորդ) հարկի տրամաչափը ուղիղ երկու անգամ պակաս է միջին (երկրորդ) հարկի տրամաչափից, համապատասխանաբար՝ 12,8 և 25,6 մետր, ապա ներքևի (առաջին) հարկի տրամաչափն ընդամենը 35,75 մետր է, այլ ոչ թե 51,2 մետր: Այսինքն՝ առաջին և երրորդ հարկերի տրամաչափերի միջև առկա չէ Կենաց Ծառի սխեմատիկ կառույցի 1/8 համաչափության արտահայտությունը, ինչը բնորոշ է պաշտամունքային կառույցներին: Գաղտնիքն այն է, որ Զվարթնոցը սովորական տաճար չէ և, ինչպես արդեն նշվեց, չունի երկրային բաղադրիչ: Եվ, այնուամենայնիվ, 1/8 համաչափությունն առկա է տաճարի հատակագծում: Կենտրոնի առանցքով կառուցված 51,2 մետր տրամագծով շրջանագիծը շոշափում է տաճարին կից և նրա օրգանական բաղկացուցիչ մասը կազմող քառանկյուն կառույցի արտաքին պատի եզրը՝ դրանով իսկ գծելով գմբեթ–տաճարի երկրային պրոյեկցիայի խորհրդանշական տիրույթի սահմանը: Մի սահման, որ դուրս է թե Նուռ համակարգի ուղղահայաց երկնային տիրույթից ու չափումից և թե նրա ստվեր–հատակագծի երկրային տիրույթից ու չափումից, բայց, այնուամենայնիվ, տաճարի գաղափարական–խորհրդապաշտական–գործունեական տիրույթի մաս է կազմում: Դա, ըստ էության, պատերով չամփոփված նախագավիթն է, որ նախատեսված է կանչված, բայց դեռևս չընտրված ու Նուռ–տաճարի պատերի ներսում տեղ ու դեր չունեցողների համար /տես՝ նկ.14/: Նրանց համար, որ դեռ երկրային զվարթուն չեն, հավատի և կարգի մեջ չեն ապրում: Ի դեպ՝ տաճարի վերին (երրորդ) հարկի տրամաչափը և կից քառանկյուն կառույցի լայնությունը հավասար են, այսինքն՝ վերին հարկի ստվերը ճշգրիտ համապատասխանում է կից կառույցի չափերին՝ ուղղահայացադիր երկնային նուռը դարձնելով հորիզոնադիր երկրային նուռ: Ինչպես երկնքում է, այնպես էլ երկրի վրա է սկզբունքին համապատասխան²:

11. Զվարթնոցի կառույցը ներսից պահում են չորս մայր սյուները և նրանցով միացած չորս կիսաբոլորակները, որոնք խորհրդանշում են չորս տարերքները և դրանցով կազմվող Կենաց Ծառը: Մարդկայինի առումով դրանք խորհրդանշում են չորս հիմնական մարդկային առաքինությունները (արիություն, չափավորություն, արդարություն, ողջախոհություն):

12. Եռաստիճան գմբեթ–տաճարը, ըստ էության, մարդու արարչացման ճարտարապետումն է, նրա համակարգային կառույց–ուղին, որով մարդը ոգի–կենտրոնից հոգու բոլորատարած ճառագմամբ չորս գործոն–ուժերի (տարրերի) հնարավոր կոմբինացիաներով դրսևորվում է որպես մարդու արարչաշնորհ 32 տաղանդներ (խորհրդանշվում են Զվարթնոցի պատերի 32 նիստերով և դրանց վրա համապատասխան տաղանդներով օժտված 32 երևելի անձանց պատկերներով): Մարդը, օգտագործելով իր հիմնական շնորհը՝ ազատությունը, որպես 32 տաղանդներով արարելու միջոց և ուղի, հասնում է հոգևոր, մտավոր և մարմնական եռամիասնական կատարելության, դառնում է հասյալ՝ տիեզերական բան:

Նույն կերպով ազգն է դրսևորվում, կատարելագործվում և իրագործում իր արարչաշնորհ առաքելությունը:

Զվարթնոցը՝ ազգային առաքելության պատգամ և կազմակերպվածքի մոդել

Զվարթնոցն, ըստ էության Հայոց առաքելության իրականացմանը կոչված ինքնակազմակերպական համակարգի, նրա պետականության խորհրդանիշ Էպոսային Մարութա Վանքն է /տես նկ 7, 8, 9, 10, 11, 12 և 14/:

Զվարթնոցի պարագայում առավելապես բացված և մոդելավորված են մարդու և ազգի առաքելությունը և դրան հասնելու միջոցը՝ քաղաքական կազմակերպվածքը, այն է՝ պետականությունը:

Ուստի ազգային–քաղաքական իմաստով Զվարթնոցը բովանդակային առումով արտացոլում է հայության ազգային առաքելության պատգամը՝ կազմակերպվել և գործել որպես արարչակերպվող ու արարչակերպող Արարատյան մարդկանց՝ Հովիվների ազգ: Իսկ կառուցվածքի առումով այն ի ցույց է դնում հանուն այդ առաքելության իրականացման նրա կազմակերպվածքի մոդելը՝ Թորգոմա տունը: